طرفداران محیط زیست و زیست بوم گرایی بر این عقیده اند که باید مردم را تشویق کرد تا خود را به عنوان قسمتی از طبیعت به حساب بیاورند، زیرا این بهترین راه برای رسیدن به جوامع پایدار و حفاظت از محیط زیست می باشد. از پایان دهه 1960 میلادی، ارزیابی اثرات زیست محیطی به عنوان رویکردی جهت شناسایی و پیش بینی آثار یک پروژه بر روی رفاه و سلامت انسان و همچنین محیط بیوژئوفیزیکی مطرح شده است. با توجه به آثار تخریبی و هزینه های کلان پروژه های توسعه، ارزیابی زیست محیطی به عنوان یک ابزار مدیریت محیط زیست برای رسیدن به توسعه پایدار از سال 1373 در ایران جایگاه قانونی یافت و بر اساس مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست ایران، تعداد پروژه هایی که ملزم به ارزیابی زیست محیطی هستند در حال افزایش می باشد. لازم به ذکر است که توسعه پایدار به معنای توسعه ای است که سلامت انسان و محیط زیست را در بلندمدت بهبود می بخشد و یکی از راه های رسیدن به توسعه پایدار، ارزیابی آثار محیط زیستی طرح ها می باشد.
- ارزیابی اثرات زیست محیطی
ارزیابی اثرات زیست محیطی(EIA) (Environmental Impact Assessment) روشی است که در آن اثرات ناشی از انجام یک پروژه یا عملیات آن بر محیط زیست بررسی و پیش بینی می شود تا انجام پروژه به گونه ای طراحی شود که کمترین آسیب را به محیط وارد کند. به عبارتی EIA ابزار مدیریت محیط زیست است که باعث کاهش هزینه ها، کاهش فشار بر اعتبارات مالی دولت، افزایش دانش عموم جامعه و در نهایت موجب حفاظت از منابع می شود. این فرآیند داده ها را قبل از انجام تصمیم گیری ها مورد بررسی و تجزیه تحلیل قرار می دهد و شامل مشارکت های عمومی می باشد.
فعالیت های انسان موجب آسیب به محیط زیست شده است و به دلیل نیاز های بشر، نمی توان به طور کامل از انجام این فعالیت ها جلوگیری کرد و تنها می توان با ارزیابی و پایش، اثرات آنرا کاهش داد. به طور کلی ارزیابی آثار محیط زیستی برای جلوگیری از اثر منفی طرح (پروژه) بر محیط زیست و کاهش هزینه ها است. در ارزیابی آثار محیط زیستی، آثار طرح بر محیط زیست پیش بینی شده تا از آسیب به محیط زیست جلوگیری شود یا به کمک اقداماتی برای اصلاح و کاهش آثار منفی آن اقدام شود.
روش مطلوب برای کم کردن اثرات مخرب صنعت بر روی طبیعت، استفاده از دیدگاهی است که نه در پی از بین بردن کامل تکنولوژی است و نه به دنبال نادیده گرفتن طبیعت، بلکه هم برای کاهش آثار منفی رشد صنعتی بر محیط زیست تلاش می کند و هم با استفاده از فناوری های نو، آلودگی ها و تخریب های ناشی از صنایع را تعدیل می کند. سه نوع دیدگاه در مورد رابطه صنعت و تکنولوژی با محیط وجود دارد که به صورت زیر است:
- دیدگاه رمانتیک:
باور دارد که تکنولوژی و صنعت عامل تخریب طبیعت است و باید برای حفظ محیط زیست مانع رشد صنعت و تکنولوژی شد.
- دیدگاه تکنوکراتیک:
تکنولوژی و صنعت آثار منفی بر محیط دارد اما می توان با کمک تکنولوژی این آثار را کاهش داد.
- دیدگاه تکنوکراتیک رادیکال:
باور دارد که تکنولوژی و صنعت می تواند بشریت را به جایگاهی برساند که بی نیاز از طبیعت باشد.
دیدگاه اول و سوم طرفداران زیادی ندارد اما دیدگاه دوم هم در بین افکار عمومی و هم متخصصان طرفداران بیشتری دارد.
- فاکتورهای زیست محیطی در ارزیابی اثرات زیست محیطی
فاکتورهای زیست محیطی که مورد شناسایی و بررسی قرار گرفته اند و وضعیت موجود محیط زیست را مشخص می نمایند، عبارتند از:
| مثال | فاکتورها |
| زمین شناختی، لرزه خیزی و… | محیط های فیزیکی |
| جمعیت، آموزش و سواد، دین، بهداشت و درمان و… | محیط های اجتماعی و اقتصادی |
| اماکن تفریحی، مذهبی، علمی و… | محیط های فرهنگی |
| گیاهان و جانوران | محیط های بیولوژیکی |
| هوا، آب، خاک و صدا | آلودگی های زیست محیطی موجود |
بررسی فاکتورهای فوق، شناخت کاملی از وضعیت موجود محیط زیست به کارشناسان ارائه می دهد. بعد از بررسی فاکتورها، پروژه در مرحله ساخت، بهره برداری و زمان پس از بهره برداری بطور کامل مورد بررسی قرار می گیرد. در این مرحله تعیین می شود که یک پروژه از ابتدا تا پایان کار، چه عملیات و فرآیندهایی را شامل شده و در هر مرحله چه اثراتی و تغییراتی برای محیط زیست دارد. این اثرات می تواند مثبت و یا منفی باشد و نوع اثر نیز باید در این مرحله تعیین شود.
- تقسیم بندی ارزیابی اثرات زیست محیطی
این اثرات از نظر تقسیم بندی به انواع زیر تقسیم می شوند:
| اثرات | تعریف |
| اثرات مفید (مثبت) و مضر (منفی) | اثرات پروژه بر محیط زیست که باعث بهبود وضعیت موجود شود، اثرات مثبت و اثراتی که وضعیت موجود را تضعیف و یا بحرانی کند، اثرات منفی نامیده می شوند. |
| اثرات کوتاه مدت و بلند مدت | اثراتی را که در زمان کوتاه و سریع رخ می دهند را اثرات کوتاه مدت و اثراتی را که ابتدا مشخص نشده و در زمان طولانی مشخص می شوند را اثرات بلند مدت می نامند. |
| اثرات مستقیم و غیر مستقیم | اثرات مستقیم، اثراتی هستند که به طور واضح و به شکل مستقیم بر فاکتورهای زیست محیطی تأثیر می گذارند در حالیکه اثرات غیر مستقیم، ناشی از عملیات مستقیم بوده و در بلند مدت مشخص می شود. |
| اثرات اولیه، ثانویه، ثالثیه | اثرات اولیه، اثراتی هستند که در مراحل اولیه عملیات رخ داده و تأثیرات محیطی آن قابل پیش بینی و احتمالاً قابل رویت است.
اثرات ثانویه ناشی از فعالیت های اولیه و در مدت زمانی بعد از بروز اثرات اولیه مشخص می گردد. اثرات ثالثیه در پی اثرات اولیه و ثانویه خود را نشان می دهد و مدت بروز آن طولانی تر است. |
| اثرات برگشت پذیر و غیر قابل برگشت پذیر | اثرات برگشت پذیر، اثراتی هستند که با کارهای مدیریتی و با تعدیل فرآیندهای توسعه اولیه، قابلیت برگشت پذیری دارند، اما اثرات غیر قابل برگشت، اثراتی هستند که قابل برگشت پذیری و جبران نیستند. |
| اثرات موقت و دائمی | اثرات موقت در کوتاه مدت بروز کرده و پس از مدتی از بین می روند.
اثرات دائمی در مدت زمان طولانی و حتی در تمام زمان اجرای طرح، بر محیط تأثیر گذار می باشد. |
| اثرات قطعی، احتمالی، غیر محتمل | اثرات قطعی، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً قابل پیش بینی و حتی مشاهده می باشد.
اثرات احتمالی ، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً و بطور قطعی، قابل پیش بینی نیست، اما احتمال بروز آنها وجود دارد. اثرات غیر محتمل اثراتی هستند که احتمال بروز آنها بسیار ضعیف و در حد صفر می باشد. |
| اثرات قابل کنترل و اثرات غیر قابل کنترل | اثراتی که با اجرای برنامه های مدیریتی می توان از بروز آن ها جلوگیری کرد را قابل کنترل و اثراتی را که نمی توان راهی برای پیشگیری از آن ارائه نمود، اثرات غیر قابل کنترل نام دارند. |
| اثرات تجمعی (ترکیبی) | اثراتی که می توانند بر محیط زیست تأثیر بگذارند و با ترکیب یک اثر یا گزینه دیگر، اثرات آن افزایش یافته و اثر تجمعی ایجاد می کنند. |
| اثرات استراتژیک | اثراتی هستند که تغییرات اساسی در بافت محیط زیست منطقه ایجاد می کننند و باعث تغییرات دائمی می شوند. |
| اثرات مشخص | هر اثری که باعث کاهش ظرفیت محیط زیست و یا از بین بردن آن شود، بعنوان اثرمشخص و مهم شناخته می شود. |
پس از شناسایی نوع اثر، معیار آن شناسایی و مورد بررسی قرار می گیرد.
- معیارهای ارزیابی اثرات زیست محیطی:
- میزان اثر
میزان تغییراتی را نشان می دهد که به دلیل اجرای پروژه بر محیط زیست وارد می شود.
- دامنه اثر
بیانگر محیط تحت تاثیر است که می تواند محدوده های متفاوتی را بر حسب نوع پروژه شامل شود. اولین آن محدوده ی بلافاصله است که پروژه در آن انجام می شود. دومین شعاع، محدوده ی تحت تاثیر مستقیم است که خارج از محدوده ی بلافاصله بوده ولی فعالیت های طرح، مستقیما روی آن تاثیر می گذارد. آخرین مورد محدوده ی تاثیر غیر مستقیم است که در فاصله ای دورتر از مکان پروژه قرار دارد و ممکن است به علت گسترش دامنه اثرات، تحت تاثیر و تغییر قرار گیرد.
- اهمیت اثر
این معیار برای گونه های مهم از نظر اکولوژیکی و مکان های دارای اهمیت ویژه، به کار می رود و بیانگر ارزش و اهمیت تاثیرگذاری اثر می باشد.
- اثر با حساسیت ویژه
به علت تاثیرپذیری زیست محیطی زیاد بعضی از منطقه ها و با توجه به شرایط خاصی که دارند، فعالیت های یک پروژه می تواند اثرات شدید و مخربی بر روی آنها داشته باشد.
- پیش بینی تغییرات در محیط زیست:
پس از شناسایی نوع، اهمیت و میزان اثرات، تغییراتی را که در صورت اجرای پروژه بر محیط زیست به وجود می آید، باید پیش بینی گردد. برای این کار باید وضعیت محیط زیستی محدوده را در سه حالت زیر مورد بررسی قرار داد:
- وضعیت موجود
- وضعیت آینده ی منطقه در صورت عدم اجرای پروژه(گزینه نه)
- وضعیت آینده ی منطقه در صورت اجرای پروژه(گزینه اجرایی)
تعداد گزینه ها در پروژه های مختلف می تواند متفاوت باشد. این موضوع با توجه به نوع پروژه، مکان های پیشنهادی و شرایط محیطی مشخص می شود.
- انتخاب بهترین گزینه:
برای این کار از راه های مختلفی استفاده می شود. در ادامه مهمترین روش هایی که برای EIA در ایران استفاده می شود را نام برده و در پژوهش های آتی به آن می پردازیم:
- روش های تخصصی ویژه یا کارشناسی
- شبکه ها (network)
- روی هم گذاری صفحات (over lay)
- چک لیست ها
- ماتریس ها
- ارزیابی سریع
- روش پاستاکیا (به کمک نرم افزار RIAM BASIC)
با کمک یکی از روشهای بالا، گزینه برتر انتخاب می شود. انتخاب روش با توجه به نوع و وسعت پروژه و نظرات کارشناسان، می تواند متفاوت باشد. گاهی برای اطمینان از نتیجه، می توان از بیش از یک روش برای ارزیابی و انتخاب بهترین گزینه استفاده کرد. پس از ارزیابی اثرات گزینه ها و انتخاب مناسب ترین گزینه، باید روش هایی جهت حذف، کاهش و یا کنترل اثرات نامطلوب و سوء زیست محیطی، امکان تجدید پذیری، احیاء و یا جبران خسارت وارده بر محیط زیست ارائه شود.
