فعاليت و اشتغال در آزمايشگاه های مواد شيميایی همانند سایر مشاغل نيازمند تخصص، آگاهی و صلاحيت بوده و به دليل حضور مواد خطرناک و مواجهه مستقيم كاركنان با این مواد، نظارت مستمر و موثر بر این مراكز امری ضروری و الزامی است. در این دستورالعمل حداقل الزامات مورد نياز بهداشت، ایمنی و محيط زیست آزمایشگاه های مواد شيميایی از نظر طراحی و عملياتی آورده شده است.
تعاريف و اصطلاحات
مواد شيميايی:
تركيباتی هستند با منشأ معدنی یا آلی كه حداقل داراي یک عنصر شيميایی بوده، از طریق مصنوعی و یا طبيعی به دست می آیند و بسته به كاربرد آنها در صنایع مختلف مورد استفاده قرارمی گيرند. به اشکال مختلف اعم از گاز، بخار، مایع و جامد دیده می شوند از طریق تنفس یا پوست و یا بلع جذب بدن انسان شده و موجب بيماری فرد می گردند. زیان حاصل از تماس با این مواد به نوع ماده، راه ورود به بدن، مقدار و طول زمان تماس بستگی دارد.
ايمنی شيميايی:
پيشگيری و مدیریت اثرات زیان بار كوتاه مدت و بلند مدت موادشيميایی بر روی انسان و محيط زیست در مرحله توليد، استفاده و دفع آن را ایمنی شيميایی گویند.
انبار مواد شيميايی:
به محلی اطلاق می گردد كه انواع تركيبات شيميایی و سموم به اشکال مختلف گاز، مایع و جامد در آن به طور موقت و بر اساس الزامات نگهداری می شوند.
حمل و نقل مواد شيميايی:
جابجایی مواد شيميایی بسته بندی شده و یا مظروف شده را از كارخانه سازنده، فروشنده تا محل خریدار و مصرف كننده از طریق زمينی، دریایی و هوایی و یا از انبار به محل مصرف و یا استفاده از یک فرآیند پمپ و لوله كشی، تسمه نقاله و غيره را گویند.
برگ اطلاعات ايمني (SDS)
به برگه هایی كه اطلاعاتی در مورد خطرات بالقوه و روش ایمن كار با مواد به ما می دهد، اصطلاحاً SDS یا برگه اطلاعات ایمنی موادمی گویند. این برگه ها بر اساس پيشنهاد سازمان (ILO) به صورت فرمت 16 قسمتی تهيه شده كه شامل موارد زیر می باشد:
شناسایی
شناخت خطرها
تركيب/ اطلاعات مواد
كمک های اوليه
حریق
پيشگيری از حادثه
نگهداری و حمل
كنترل تماس وحفاظت های فردی
خصوصيات فيزیکی شيميایی
پایداری و واكنش پذیری
اطلاعات مربوط به سم شناسی
اطلاعات مربوط به اكولوژی
نحوه دفع
اطلاعات مربوط به حمل و نقل مواد
اطلاعات آیين نامه و قوانين
اطلاعات دیگر .
سيستم طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شيميايي (GHS)
سيستم هماهنگ جهانی شامل یکسان سازی، طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شيميایی می باشد در كنفرانس جهانی محيط زیست تصویب شد.
اصول كلي طراحي آزمايشگاه استاندارد
طراحی و ساخت انواع ساختمان با كاربری های متفاوت، تحت استانداردهای ایمنی و بهداشت حرفه اي به صورت كارآمد دارای اهميت زیادی است. برخی اختصارات و سازمان هایی كه استانداردها را تعيين كرده اند، شامل موارد زیر می باشند:
انجمن ملی آتشنشانی آمریکا NFPA
اداره سلامت و ایمنی شغلی آمریکا OSHA
آیين نامه ملی ساختمان در ایالات متحده آمریکا BOCA
استاندارد 45 انجمن ملی حفاظت از آتش سوزی به عنوان استاندارد ایمنی آزمایشگاه نام گذاری شده است كه راهنمایی با ارزش به شمار می رود كه با استفاده از آن می توان آزمایشگاه های شيميایی را ارزیابی نمود. استانداردهای ساختمانی اصولاً مرتبط با ایمنی ساخت و آتشسوزی می باشند و تأكيد كمتری بر روی مسائل بهداشت حرفه ای دارد. مهم ترین ویژگی های ایمنی طراحی آزمایشگاه ها به توصيه OSHA و استاندارد 45 NFPA شامل موارد ذیل است:
- محل هود در ناحيه ای از آزمایشگاه قرار گيرد كه رفت وآمد كمتری در آن قسمت، وجود دارد تا در صورت بروز سانحه، به راحتی بتوانند آزمایشگاه را تخليه كنند .
- تهویه محل كار در هر حالت باید طوري باشد كه كاركنان آزمایشگاه هميشه هواي سالم تنفس نمایند و آلاینده هاي شيميایی به طور مؤثر به خارج از محيط هدایت شوند. هود باید به یک سنسور سرعت مجهز شود كه درصورتی كه سرعت مکش به زیر سطح قابل قبول پایين بياید به كاركنان هشدار دهد.
- دوش قوی و ایستگاه چشم شویی نزدیک به مركز آزمایشگاه قرار گيرد به گونه ای كه فقط چندگام 10ثانيه برای رسيدن به هر دوی آنها مورد نياز باشد. همچنين امکان استفاده همزمان از آنها ميسر باشد.
- فقط مقدار كمی فضایذخيره مواد شيميایی در نظر گرفته شود.
- كنترل كپسول آتشنشانی و شارژ آن به صورت مرتب و برنامه ریزی شده انجام گيرد.
- كف، دیوار و سقف آزمایشگاه و انبار باید قابل شستشو بوده و در موارد ریخته شدن مایعات باید كف دارای شيب كافی باشد تا مواد به طرف مجاری فاضلاب هدایت گردد.
- انبار آزمایشگاه باید كمترین در و پنجره را داشته و در صورت لزوم از پنجره با شيشه مات و مقاوم در برابر شکستگی استفاده شود .
- در احداث ساختمان آزمایشگاه باید شرایط جوي و اقليمی مدنظر قرار گيرد و از مصالح نسوز و ضد حریق استفاده شود.
- در طراحی یک آزمایشگاه باید كليه هزینه های بعدی در نظرگرفته شود طوری كه حداكثر فضای آزمایشگاه مورد استفاده قرار گيرد. علاوه بر فضاي مورد نياز جهت كمدها، ستون ها، ضخامت دیوار، پلکان، بالابر و دستشویی، حدود 65 درصد از فضا به عنوان فضای خالص قابل تعيين باشد كه مهندسان طراح باید تمام نيازها، راحتی افراد، حفظ انرژی و … را در نظر بگيرند. اتاق ها و محل كار آزمایشگاهی، باید حداقل 9 متر از كف تا سقف ارتفاع داشته و فضای مفيد باید برای هر نفر از 21 مترمکعب كمتر نباشد. همچنين در آزمایشگاه هایی كه ارتفاع هر طبقه از 4 متر بيشتر باشد براي محاسبه حجم لازم فقط تا ارتفاع 4 متر منظور می گردد.
طرح آزمايشگاه استاندارد
در این طرح ناحيه اي كه دور از ميز كار است متعلق به نگهداري مواد قابل اشتعال می باشد كه باید دور از درب خروجی نيز باشد. محل ميز كار از نواحی كار با یک مانع شفاف جدا می شود كه با بسته شدن درب آزمایشگاه، كاركنان را از محيط مطالعه جدا می كند كه از مزایای آن این است كه كسانی كه در حال مطالعه می باشند به طور مداوم در معرض آلاینده های جوی آزمایشگاه، قرار نمی گيرند. درب ها باید دارای سطوحی صاف، غير جاذب، قابل شستشو و مقاوم در برابر مواد شيميایی باشند. درب های آزمایشگاه و انبار باید دارای قفل و كليد مجزا بوده و فقط افراد صلاحيت دار مجاز به ورود باشند.
فضای آزمايشگاه ايمن (ابعاد، جنس كف و ديوار، نور و پنجره ها)
یکی از اهداف داشتن آزمایشگاهی ایمن، حفظ سلامتی و به دست آوردن نتيجه مطلوب است. به دليل تغييرات دماي آزمایشگاه، عدم رعایت نکات ایمنی و خارج شدن بخارات سمی از تركيبات مختلف و … مطمئناً آزمایشگاه محيطی ناایمن برای كاربران خواهد بود. لذا قبل از انجام هر آزمایشی، تأمين و حفظ شرایط ایمن برای افراد و فضاي فيزیکی آزمایشگاه از مهم ترین اهداف است. نکات زیر برای ایمنی فضای فيزیکی آزمایشگاه باید رعایت شود:
- ابعاد استاندارد یک آزمايشگاه باید به گونه ای باشد تا فضاي كافی را براي كارهای مربوطه فراهم كند .
- حداقل ابعاد فضاي یک آزمایشگاه با توجه به نوع آزمايشگاه ، تجهيزات مورد نياز، انجام آزمایش هاي گوناگون، تعداد كاربران و سایر موارد مي بایستی حدود 78 مترمربع، گاهی در مواردي بسته به نوع نياز آزمایشگاه مي تواند 100 مترمربع نيز باشد .ارتفاع آزمايشگاه را بين 3 تا متر 5/3 در نظر می گيرند.
- آزمايشگاه حداقل باید دارای دو درب ورود و خروج باشد و تا شعاع 5/1 متری درب ها فضاي خالی وجود داشته باشد .
- ارتفاع پنجره ها از كف آزمايشگاه نباید كمتر از 100 سانتيمتر باشد. كل پنجره ها نيز نباید كمتر از یک پنجم كف آزمايشگاه باشد .
- آزمايشگاه می بایست داراي نور كافی طبيعی و مصنوعی به ویژه براي قسمت هایی كه محل انجام آزمایش است باشد.
- نور مصنوعی باید از طریق لامپ های مهتابی به صورت ایجاد نور تركيبی كه هر یک به فواصل متر 5/1 متر فواصل از دیگری نصب می گردند، تأمين شود .
- در محيط آزمايشگاه نباید از لامپ های فرابنفش بدون محافظ كه موجب ناراحتی و اخلال در كار كاربران می گردد استفاده كرد .
- دمای مناسب برای یک آزمايشگاه استاندارد 25 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی 65 % باشد .
- در انتخاب پوشش كف، دیوارها و سقف علاوه بر عواملی نظير نوع آزمايشگاه و كاری كه در آن انجام می شود باید پوششی برای كف آزمایشگاه انتخاب شود كه در برابر انواع مواد شيميایی معدنی و آلی و سایر مواد مقاوم باشد. همين طور باید در صورت آسيب دیدن امکان تهيه و جایگزینی آن وجود داشته باشد .بدین منظور امروزه معمولاً از كاشی ها و یا از پوشش های كف، از نوع وینيل استفاده می شود.
- در طراحی و ساخت آزمایشگاه كف و دیوارهای آزمايشگاه ، همچنين سقف و اتاق هایی كه به عنوان انبار مورد استفاده قرار می گيرند به دليل اینکه مدام در معرض مواد سمی قرار دارند باید تا سقف از كاشی ها یا پوشش هاي رنگی قابل شستشو استفاده گردد .
- كف آزمايشگاه یا انبار و قسمت هایی كه محل عبور یا حمل و نقل مواد است، باید صاف و هموار بوده و عاری از حفره و سوراخ، برجستگی یا هرگونه مانعی كه ممکن است موجب گير كردن یا لغزیدن شود، باشد .
- پوشش دیوارها باید بادوام، مناسب براي تميز كردن و مقاوم در برابر آب و شستشو با مواد شوینده و ضدعفونی كننده قوی باشد .
- دیوارهای آزمايشگاه حداقل تا ارتفاع 5/1 مترقابل شستشو باشند و باید حداقل نفوذ را داشته باشند.
- جهت ایجاد فضای روشن تر انعکاس نور یکی از مشخصات نور هست كه ميبایست كنترل شود. دیوارها با رنگ های روشن نقاشی شوند. با استفاده از رنگ های مقاوم در برابر اسيد می توان دیوارها را در برابر بخارات اسيدی محافظت نمود. استفاده از رنگ های بادوام و نفوذناپذیری مانند اپوكسی كه تميز كردن آن راحت تر است، توصيه می شود.
- ممکن است نياز به ساخت دیوارهاي قوی تر كه مقاومت زیادی در برابر انفجار دارند، ایجاد شود. دیوار ضد آتش، دارای این امتياز است كه گسترش آتش سوزي را محدود می كند و از پایه تا سقف پيوسته است .
- همچنين دیوارهای خارجی آزمايشگاه باید در برابر اثرات آتش سوزي در داخل آزمایشگاه مقاوم باشند.
- پوشش داخلی و رنگ سقف آزمايشگاه می تواند سفيد، آبی كمرنگ، كرم روشن و یا سبز خيلی كمرنگ باشد.
سكوبندی ايمن آزمايشگاهی:
سکوبندی محيط های آزمایشگاهی به جهت وجود انواع موادشيميایی و از سوی دیگر انجام آزمایش های متعدد فيزیکی و شيميایی معمولاً از استهلاک بالایی برخوردارند، لذا در طراحی آزمایشگاه استفاده از سکوهای آزمایشگاهی مناسب ملاحظات خاص فنی و ایمنی ویژهاي را می طلبد. بدین جهت برای انتخاب سکوهای مناسب و داشتن آزمایشگاهی ایمن نکات زیر باید مورد توجه قرارگيرند :
- زیبایی در طراحی و رنگ بندی
- برخورداری از سایز و ابعاد مطابق با استانداردهاي آزمایشگاهی .
- مقاومت در برابر پوسيدگی، عوامل شيميایی و فيزیکی
- امکان تعميرات آسان و جایگزینی قطعات معيوب
- امکان دفع و كنترل مناسب آلودگی ها
انواع سكوبندی:
سکوبندی دو طرفه:
یکی از بهترین نوع سکوبندی در آزمایشگاه ها، سکوهاي دوطرفه می باشد كه دارای كاربردهای متنوعی از جمله:
فضای نگهداری مواد و تجهيزات آزمایشگاهی، امکان نصب سينک هاي شستشو در یک یا دو طرف سکو و همچنين نصب انواع پریزها می باشند .
سکوبندی یک طرفه:
این نوع سکوبندی همانند سکوهای دوطرفه و معمولا جهت قراردادن دستگاه ها استفاده می شود .
سکوهای دستگاهی:
این نوع از سکوبندی یک طرفه بوده و پشت این سکوها توسط صفحات عایقی پوشانده شده تا محلی براي اتصالات الکتریکی باشد .
سکوهای شستشوی آزمایشگاهی:
سکوهای شستشوی آزمایشگاهی در دو نوع می باشند. نوع یک طرفه كه به دیوار نصب می گردد. نوع دیگر كه به سکوهاي دو طرفه وسط آزمايشگاه متصل است. در این سکوها از رویه هاي یکپارچه سراميکی ضد اسيد، گرانيتی یا رزینی استفاده می شود. مزیت استفاده از این رویه ها عدم وجود درز است كه موجب سهولت در رفع آلودگی همچنين زیبایی سکوها می گردد .
ميز توزین:
دليل استفاده از این سکو در محيط های آزمايشگاه این است كه در هنگام توزین از انتقال ارتعاشات زمين به ترازو جلوگيری شود تا اندازه گيری دقيقی داشته باشيم. بدین منظور در مركز این سکوها یک سنگ كه معمولا از جنس گرانيت است كه روی چهار ضربه گير لاستيکی قرار دارد، استفاده می شود. هم چنين در روی این سکوها یک پریز مجهز به ارت كه روی یک پایه قرار دارد نيز نصب می گردد.
